ZEYREK'İN GİZEMLİ SIRLARI
SABRİ GÜLTEKİN
Geçenhafta başladığımız yolculuğumuza, Nevşehirli İbrahim ve Çırçır Caddesi'nden ilerleyerek İbadethane Sokak'tan Zeyrek'in kalbine doğru ilerliyoruz. Buralar adeta açık hava müzesine benziyor. Sanki medeniyetler bıraktıkları izlerle hiç durmaksızın geçit merasimi yapıyor.
At Pazarı Meydanı, Zeyrek Evleri, Pantokrator Sarnıcı, Mehmed Emu00een Tokadu00ee Türbesi, Pu00eeru00ee Mehmed Paşa Camii, Eski İmaret Camii (Pantepoptes Kilisesi), Zeyrek Kilise Camii (Pantokrator Kilisesi), Zeyrekhane, Kadınlar Pazarı, Bozdoğan Su Kemeri (Valens Su Kemeri), Fatih İtfaiyesi, Ümmü Gülsüm Camii Çivizade Mescidi, Kasap Demirhun Camii, Bıçakçı Alaaddin Camii, Haydar Paşa Medresesi, Divitdar Keklik Mehmed Efendi Camii, Zembilli Ali Efendi Mektebi ve Türbesi, Çinili Hamam, Haydarhane Hamamı, Çukur Hamamı, Eski İmaret Camii Sarnıcı, Hacı Hasan Sokağı Sarnıcı, İbadethane Sokağı Sarnıcı sadece bir çırpıda isimlerini sayabildiklerimiz...
İstanbul öyle bir beldeki; her zaman saklı bir köşesi, gizemli bir yanı ve kendisine sakladığı özel sırları vardır. Kimi zaman ketum davranır, kime zaman ise cömertçe paylaşır en mahrem sırlarını.
Bu kadim beldenin sokaklarında ilerlerken bize karşı da cömertliği tutuyor. Bağrında sakladığı nadide bir mekanın masalsı geçmişini fısıldıyor. Dördüncü tepesinin eteklerine tutunan Zeyrek'ten bahsediyor. Arnavut kaldırımlı sokaklar, dik yokuşlar, camiler, hamamlar, türbeler ve cumbalı ahşap evler hala yaşayan bir efsane gibi misafirlerini heyecanlandırıyor.
Yaşlı evler birbirine yaslanmış; güçlü olan zayıf olana omuz veriyor. Siirt'ten, Bitlis'ten göç ederek buraları mesken tutanlar "ciğerin en geç koktuğu" sokakların kıymetini bilmeden yaşıyor.
Gün ortasında sokaklar o kadar ıssız ki; karşıdan karşıya gerilmiş iplere dizilen çamaşırlar, cam kenarlarını süsleyen saksılardaki enva-i çeşit çiçekler, duvarların arkasında ağlayan çocuklar olmasa buralar terkedilmiş bölge izlenimi oluşturuyor. Fakat biraz ötede sigarasını tüttüren ihtiyar dede, yanımızdan geçerken masumiyeti bakışlarına yansıyan çocuk ve "nereyi arıyorsunuz?" sorusuyla yabancılığımızı yüzümüze vuran nene; kaybolmaya yüz tutmuş umutlarımızı birden yeşertiyor.
Davetkarca bizleri peşine takan Zeyrek, her adımda biraz daha cömertleşiyor. Neşesini de kederlerini de paylaşıyor.
Hor kullanılmasına rağmen, İstanbul'un kartal yuvası konumundaki teraslarından biri olan Zeyrek'te büyülü bir zaman ve tarihe yolculuk bizleri bekliyor.
Betonlaşma tarihi dokuya zarar veriyor
Osmanlı kent dokusunu günümüze taşıyan en önemli mahallelerden olan ve UNESCO tarafından tüm medeniyetlere ait değerli izleler taşıdığı için "Dünya Kültür Mirası" olarak belirlenen Zeyrek, ahşap cumbalı evleriyle misafirlerinin gönlünde hoş bir sada bırakıyor. Zeyrek semti 19. yüzyılın ilk yarısında yapılan ahşap sıra evleriyle, kıvrımlı dar sokaklarıyla, dik yokuşlarıyla, saymaya nefes yetirilemeyecek merdivenleriyle dikkat çekiyor. Zeyrek, Süleymaniye ile birlikte Osmanlı kent dokusunu günümüze taşıdığı için tarihsel olduğu kadar mimari açıdan da önem taşıyor.
İnsan bu sokaklarda dolaşırken; bakkalıyla, fırınıyla, pencerelerden birbirleriyle dertleşen kadınlarıyla, sokakta oynayan çocuklarıyla, çeşmeleriyle, minareleriyle, tarihin derinliklerinden kopup gelen emanetlerle yüzleştikçe unutulan kadim dostlukları tekrar hatırlıyor.
Onlarca tarihi yapı; geniş saçakları, ahşap cephe kaplamalarıyla Osmanlı'nın kent dokusuna dair hikayelerini anlatıyor. Ayakta kalabilenler gösterdikleri muhteşem sabır ve dayanma güçleriyle hala dimdik ayakta duruyor. Bazıları kuaförden yeni çıkmış rüküş kadın pozundaki halinden utanarak, çaresizce etrafını temaşa ediyor. Betonlaşmaya karşı direnme gücünü yitirenler ise birer birer viraneye dönüyor.
Ayasofya'dan sonraki en önemli ibadet merkezi
İbadethane Sokağı'nda ve Haliç'e hakim bir yamaç üzerinde inşa edilen Zeyrek Camii, kiliseden camiye çevrilen mabetlerdenmiş.
Bölgenin merkezini oluşturan Zeyrek Camii, 12. yüzyılda İmparator II. Ioannes Komnenos ve eşi İmparatoriçe Eirenetarafından büyük bir manastırın merkezi olarak inşa edilmiş. Zeyrek, Bizans'ın surlarla çevrildiği ilk dönemlerde Pantokrator Manastırı'nın kurulmasıyla gözde bir semt olmuş. Eirene'nin ölümünden sonra imparator kocası burada bir kilise daha yaptırmaya karar vermiş ve Pantokrator Kilisesi'nin kuzeyinde Hz. Meryem'e adadığı bir kilise daha inşa ettirmiş. Böylece birbirine çok yakın iki kilise ortaya çıkınca, İmparator Komnenos aralarına üçüncü şapeli yaptırmış. II. Ioannis Komnenos, binaya tamamlandıktan sonra, bir de narteks (kilise mimarisinde kullanılan bir yapı biçimi) eklettirmiş.
Birbirine bu kadar yakın 3 kilise olunca, imparator bunları birleştirme kararı almış ve yapı manastır halini almış. Bu manastıra bağlı 700 rahip ve çok sayıda din görevlisi bulunuyormuş.
Hz. İsa'ya adanmış manastırı Haçlılar yağmalamış
Manastırın kiliseleri dışındaki bölümlerini taşıyan sarnıçlar dışında günümüze bir şey ulaşmamış. Pantokrator Hz. İsa'ya (dünya hakimi Hz. İsa) adanmış olan manastırın yan yana üç binadan oluşan kilisesi Ortaçağ Bizans mimarisini en iyi temsil eden örneklerindenmiş. Manastır, V. Haçlı Seferi (1204) sırasında İstanbul'un ele geçirilmesinden sonra Haçlılar tarafından yağmalanmış. Manastırdan götürülen bazı el yazmaları, kilise eşyaları ve rölikler Avrupa ülkelerinin bazı müzelerinde sergilenmekteymiş.
