Vicdan İnsana Özgü mü?

“Bu kadar kötülüğü yapan vicdan sahibi olamaz”

Bilge İnsan

Yeniden insanı aramak yolculuğumuzda, insanı anlarsak daha iyi bir dünya (aile, iş ortamı, ülke) kurabileceğimizi düşünmekteyim. Bu düşüncelerle insanın doğasını anlamaya yönelik yazılarımı siz kıymetli okuyucularımla paylaşmıştım. Daha önce paylaştığım “İnsanın doğasında ne var?, Kötülük İnsan(lar)ın içinde mi? (Temmuz-Ağustos 2020) ve İnsanı Ararken-1/2…(Haziran 2021)” başlıklar yazılarımı özellikle okumanızı öneririm.

Bu yazımda ise vicdan konusunda düşünce ve incelemelerimi sizlerle paylaşacağım.

Vicdan ile ilgili çok sayıda söze rastlamak mümkün. İşte dikkatimi çeken iki tanesi: En mükemmel adalet, vicdandır (Victor Hugo). Vicdanımız, biz onu öldürmedikçe, yanılmaz bir yargıçtır (Honore de Balzac).

Yanılmaz yargıç olarak nitelenen vicdan acaba şu örneklerde hala yaşıyor mudur?

Ölü vicdanlar

Hemen hemen her gün cinnet (delilik) dolu olayları gazetelerde okuyoruz, televizyonda haberlerde izliyoruz veya internette (sosyal medyada) rast geliyoruz.

Bir gün bir adam karısını ve 3 çocuğunu öldürmüş diye duyuyoruz. Bir diğer gün komşusunun kedilerini yakmış birinin haberi. Bir başka gün üniversiteli kız katledilmiş. Bu soruları/örnekleri uzatmak mümkün! Bu kişilerin psikolojik rahatsızlıkları olması muhtemelidir.

Gelmek istediğim nokta şu, aramızda dolaşan bu küçük veya büyük hataları yapan bu tür adamlardan üzüntü, pişmanlık duyması beklenilmeli mi? Büyük hata yapanlar, suç işleyenleri uzmanlara bırakalım; daha basit olarak günlük hayatta kabalık, haksızlık, vs yapan birinden suçluluk duygusu beklenmeli mi?

Bu soruyu bir sohbetimizde Bilge İnsana sordum. Hatta onun da tanıdığı bir kişinin yaptıklarını anlattıktan sonra özel olarak sordum! Bilge insan o kişi özelinde ve bu tip insanlar için “Vicdan noksanlığı var” cevabını verdi.

Geliniz bu vicdan konusuna biraz daha yakından bakalım.

İç mahkeme

Vicdan, Arapça (vicdan) kökenli bir kelimedir: Kişiyi kendi davranışları hakkında bir yargıda bulunmaya iten, kişinin kendi ahlak değerleri üzerine dolaysız ve kendiliğinden yargılama yapmasını sağlayan güçtür (TDK). Bu tanımı şu söz daha da aydınlatmakta: "Tüm insanlar dünyaya, kafa ve yüreklerinde bir “iç mahkeme” ile gelirler. Bunun adına vicdan denir." (A.Boysan).

Bu tür hataları işleyenler vicdan sahibi değiller mi veya vicdan azabı duymazlar mı?

Duyarsa buna vicdan azabı diye biliriz. Vicdan azabı, yapılan bir işten dolayı duyulan acı veya üzüntü olarak açıklanmaktadır (TDK).

Peki, her insan vicdan azabı duyar mı?

Psikoloji

Bu soruya uzman psikologlar/psikiyatrlar şu cevabı vermekteler: “Bu sorunun cevabının katilin nasıl bir vicdan (üst ben) sahibi olduğunda yatar. Yetiştiği sosyal çevre onun vicdanını kınayacak şekilde oluşturmuşsa bu kişide kaygı (pişmanlık) olur. Aksi bir biçimde vicdan geliştirmişse suçluluk duymaz” (Cüceloğlu D., 1997, İnsan ve Davranışı, 410).

Açıkçası bu kişiler yaptıkları hatadan dolayı vicdan muhasebesi geçirmezler, pişmanlık duymazlar.

Peki, bu halleri ile hala insan olarak kalabilirler mi? Uzmanların görüşleri şöyle:

“Vicdan insan olmayı, belki de ‘olabilmeyi’ anlatıyor. Çeşitli sebeplerle kalbi ölmüş birisinin taştan bir farkı var mıdır diye sormalıyız kendimize. Kur'an-ı Kerim'de ‘kalpleri mühürlemek’ kavramı tam olarak budur. Bu kavrama göre artık kişinin kalbinde doğru ve yanlışı ayırt edecek yetenek kalmamıştır. Artık günahlar ve inkâr, gerçeği örtmek bağlamında vicdanın sesini susturmaktadır. Bu halde, vicdanı bozulan bir kişi insaniyetini de kaybetmiştir.” (https://kemalsayar.com/insana-dair/vicdan)

Yazımı Muhammed İkbal şu sözüyle tamamlayayım: “Batı vicdanını Doğu’da aklını yitirdi.”

Evet! Yeniden insanı aramak, insanı ve toplumu akıl ve vicdan eksenli inşa etmek zorundayız.

Siz ne dersiniz?

Son söz: İnsan/toplum vicdanını kaybederse hayvanlardan farkı kalmaz.