Teizm Nedir? Teist Kimdir? (3)
Tanrı, asla soyut bir düşünce veya kavram değildir. Bu öncülden hareket eden teizm, Tanrı’yı zatı olan, benlik sahibi, irade sahibi, şuurlu bir varlık olarak tanımlar. Nitekim Tanrı, mükemmel varlık olması sebebiyle zatı kadar zatı dışındaki varlıkların da bilincinde olan mutlak varlıktır. Bu da deizmin aksine O’na yapılan ibadet ve dualara karşılık vermesi demektir.
Teizmin önemli bir ilkesi de Tanrı’nın mutlak yaratıcı olduğu inancıdır. Kendisi dışında var olan her şeyi Tanrı yaratmıştır. Bu yaratılış yoktan bir var ediştir. Tanrı’nın yaratıcı sıfatı ve kudreti Tanrı tasavvurlarının en temel özelliğidir. Bu özellikle teizm; deizm ve panteizmden ayrılmaktadır.
Teizmin Tanrı’sı eylemlerinde özgürdür ve O’nun fiillerini hiçbir güç ve kudret belirleyemez. Tanrı, âlemi, var olmasını dilediği ve irade ettiği için yaratmıştır. Var olan her şey, özgür iradesi ve dilemesiyle vasıtasız ve başka bir güç olmaksızın Tanrı tarafından yaratılmıştır.
Şu halde zatıyla kâim olan Tanrı, teizme göre, kendi dışındaki var olan tüm mevcudatın yegane kaynağı ve sebebidir. Yaratan Tanrı, var ettikleriyle ilişkisini kesmez, onların varlıklarını devam ettirir ve korur.
Teist filozof ve düşünürler, Tanrı ile âlem ilişkisinde farklı görüşler ileri sürseler de, genel olarak bu ilişkinin sürekliliğine dikkat çekerler. Deizmin iddiasındaki gibi, ‘köşesine çekilme’ ve ‘emekli olma’nın aksine; teizme göre Tanrı âlemle sürekli iletişim ve irtibat halindedir. Teizmin ileri sürdüğü Tanrı âlem ilişkisi, dinamik bir ilişkidir; ve her türlü ilâhî müdahale ve mukabeleye açık bir ilişki arz etmektedir. Bu ilâhî müdahale, öncelikle yaratma olarak, akabinde yarattıklarının varlığını devam ettirme ve nihayetinde vahiy, peygamberlik ve mucize şeklinde tezahür etmektedir.
İnsan için hakikate ulaşma akıl vasıtasıyla gerçekleşmektedir. Ancak aklî melekenin her şeyi kuşatmaması ve yanlışa düşme ihtimalinden dolayı, ilâhî yardıma her dâim ihtiyaç duyulmaktadır. Buradan hareketle teist düşünürler, “vahiy aracılığıyla inananlara rehberlik eden, doğru ve yanlışı gösteren ve ahlâkî sorumluluklar yükleyen vahyi ve peygamberliği, bunun bir sonucu olarak da ödül ve cezanın olacağı ahiret inancını kabul ederler.”
Teizm, aşkınlığı, eşsizliği ve mutlaklığı sebebiyle Tanrı tam olarak tanımlanamaz ve bilinemez olduğunu ileri sürer. Tanrı, ancak yarattıklarıyla, yani sebepli varlıklarla bilinebilir (Mehmet Ata Az, “Tanrı ve Nihâi Gerçeklik Tasavvurları”, Din Felsefesi (ed: Latif Tokat), Ankara 2019, 67-68).
Şu halde teizm, tek, eşsiz, mutlak ve mükemmel bir Tanrı’ya inanmayı savunmaktadır. Bir anlamda İslam ve diğer Ehl-i Kitabın inandığı tanrı inancını kabul etmektedir. Özetle teizm, Sonsuz ve sınırsız Tanrı, bilgi ve irade sahibi, özgür, yaratan, her şeyi bilen, yarattıklarıyla ilişki ve irtibat içinde olan en yüce varlık inancını benimsemektedir.
