Teizm Nedir? Teist Kimdir? (2)
Teizmin bir Tanrı veya tanrılar olduğunu savunurken, O(nlar)ın insanî varlıklarla herhangi bir şekilde doğrudan veya şahsî ilişkiler içinde bulunduğunu kabul eder. Bu görüş sahipleri, tek tanrıcı veya eski Yunan dinindeki gibi çok tanrıcı inançları da savunan bir düşünceyi benimseyebilirler. Teizm, İbrahimî dinler olan Yahudi, Hıristiyan ve Müslüman tektanrıcı (tevhid) gelenekteki Tanrı’ya inanır. Monoteist (Tek tanrıcı) dinlerdeki Tanrı, mutlak bilgili, mutlak güçlü, mutlak hikmet sahibi, mutlak âdil, mutlak iyi vb. bir varlık olarak kabul edilir. (Ahmet Arslan, Felsefeye Giriş, Ankara 1994, 152)
Aslında teizm, tanrı anlamına gelen Yunanca ‘theos’ kavramından türetilmiş varlığın ya da âlemin nedeni, kaynağı ve yaratıcısı olarak Tanrı’yı kabul etmek demektir. Bunu yaparken teizm, varlığı Tanrı’dan ayırmaz ve koparmaz. O’nunla birlikte izah eder ve Tanrı inancına sahip olduğunu ilan eder. Şu halde, teist düşünce, varlığın mutlak ve aşkın bir Tanrı tarafından yaratıldığı inancının felsefî ve teolojik olarak ifade eden görüştür. Tanrı mutlaktır, mükemmeldir, her şeyin ve gücün üstündedir. Bu görüşü kabul eden kimseye de teist denilmektedir.
Teizmin, türleri bulunmaktadır. Onlardan birisi ‘açık teizm’dir ki, buna özgür irade teizmi de denilmektedir. Açık teizm, insanın özgür iradesi ile Tanrı’nın ilmi, iradesi, ve kudreti arasındaki münasebeti, özgür irade lehine açıklayan teistik görüştür. Yani Tanrı, geleceği belirlememiş, insan özgür iradesiyle gelecek hakkında tamamen imkânlar alanında tercihte bulunabilmektedir.
‘Klasik veya geleneksel teizm’ ise, Tanrı’nın mutlaklığını, aşkınlığını, yaratıcılığını, irade, kudret, ilim vb. mutlak sıfatlara sahip olduğunu kabul eder. Biraz açacak olursak, Tanrı, kendi varlığının bilincinde olma anlamında zatiyeti veya kişiliği olan bir varlıktır. Klasik teizm, her şeyi yaratan Tanrı’nın var ettikleriyle iletişim halinde olduğu anlamına gelen vahiy, peygamberlik ve mucizeyi de benimsemektedir.
Klasik teizm, mutlak, her şeyi yaratan ve koruyan, bilen, ezelî ve ebedî, kudret sahibi, hayat sahibi, âdil, ahlâkî yükümlülüklerin kaynağı, mutlak iyi olan ve iletişim halinde olan bir varlığı Tanrı olarak kabul etmektedir. Bir başka ifadeyle klasik teizm, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm gibi tek tanrıcı dinlerin Tanrı görüşlerini benimseyen teizm türüdür (Mehmet Ata Az, “Tanrı ve Nihâi Gerçeklik Tasavvurları”, Din Felsefesi (ed: Latif Tokat), Ankara 2019, 66-67).
Hiçbir dış nedene ihtiyaç duymayan Tanrı, zatıyla kâimdir; O, yokluğu düşünülemeyen mutlak zorunlu varlıktır. Böylece Tanrı, bütün varlıklardan farklı olur. Varlık şemasında Tanrı, bu anlamda farklı bir varlık kategorisinde bulunmaktadır. Bu açıdan Tanrı, maddi olmayan, eşşiz ve tektir. Aşkın olduğu kadar ‘içkin’dir. Yani her şeyin son varlık sebebidir. Her şeyin yaratıcısı, her yerde hazır ve nâzır olandır. Tanrı’nın bütün nitelik ve sıfatları, teizme göre, O’nun iki temel yüceliğini/kudretini anlatan mutlaklık ve mükemmellikle tarif edilir.
