Mezhepler Nasıl Ortaya Çıktı?
Mezhep sözlükte; yol, tarz ve metot demektir. Dinde ise; bir imam tarafından kurulan, bu imama tâbî olan âlimler tarafından geliştirilen ve geniş müslüman kitleleri tarafından yaşatılan dini anlama ve yorumlama biçimidir. Dünyadaki müslümanların kahir ekseriyetinin mensubu bulunduğu fırka-i nâciye olan; “Ehl-i sünnet vel-cemâat”in itikatta; Eş’arî ve Mâtûrîdî, fıkıhta da; Hanefî, Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî mezhepleri vardır.
Bütün müctehid imâmların, kendilerine göre geçerli ilmî delil ve mesnetleri vardır. “Eimme-i müctehidîn” denilen bu büyük âlimler, birbirlerini çok sevmiş ve hürmet etmişlerdir. Aynı şekilde onların izinden giden ve onların mezhebleriyle amel eden bütün müslümanlar da, birbirlerini çok severler. Bir yerde bir mezhebin mensupları azalınca, başka bir mezhebden olan âlimler, o mezhebi güçlendirmek için, kendi mezheplerini bırakıp o mezhebe geçmişlerdir. Tarihte bunun örnekleri vardır. Meselâ Seyyid Abdulkadir-i Geylânî hazretleri, Şâfiî mezhebinden idi. Bu gayeyle Hanbelî mezhebine geçti.
İslâmiyet, bu mezhepler yoluyla yayılmış ve bugüne kadar gelmiştir. Onbinlerce İslam âliminin tamamı, bu mezheplerden birine bağlıdır. Yine yüzbinlerce İslamî kitabın tamamı da bu mezheplere bağlı âlimler tarafından kaleme alınmıştır.
Efendimiz aleyhisselam hayatta iken; halkın suallerini, kendisi cevaplar ve ortaya çıkan problemleri kendisi çözerdi. Dolayısıyle O’nun mübarek zamanında, farklı görüş ve mezheplere ihtiyaç da, imkân da yoktu.
Fakat Efendimiz aleyhisselamın vefatından sonra, halkın suallerini cevaplama ve ortaya çıkan problemleri çözümleme işi, tabiî olarak İslâm âlimlerine kaldı. Âlimler de; kendilerine intikal eden konuları, kitap ve sünnet ışığında aydınlatıp açıklamaya başladılar. Ancak zaman geçtikçe, şartlar değiştikçe ve yeni farklı insan toplulukları müslüman oldukça, âlimler; kitap ve sünnette cevabını hiç bulamadıkları veya net olarak bulamadıkları sual ve problemlerle karşılaşmaya başladılar.
İşte âlimler, böylesi konularda içtihad etmeye; yani kitap veya sünnette net olarak cevabını bulamadıkları konuları, ictihad ederek açıklamaya başladılar. Binaenaleyh mezhepler; hakkında hiç nass olmayan veya hakkındaki nass açık ve kesin olmayan mesele ve problemler etrafında oluşmuştur. Evet âlimler, hakkında; açık ve kesin hüküm bulunan meselelerde asla ihtilaf etmemişler ve farklı mezheplere ayrılmamışlardır. Bunun içindir ki, “mevrid-i nasta ictihada mesağ yoktur” yani (nas bulunan yerde, içtihad yapmak imkânsızdır) sözü, İslam hukukunda temel bir kural olmuştur.
İşte, zaman içinde bu müctehid imamların kitapları ve görüşleri etrafında oluşan mezhepler; o mezhepleri benimseyen büyük İslam âlimlerinin yazdıkları kıymetli eserler vasıtasıyla nesilden nesile yaşanarak aktarılmış ve günümüze kadar gelmiştir.
Mezhep farklılıklarının bazı sebepleri vardır, şöyle ki: 1- Nassların karakteri. Yani farklı şekillerde anlaşılmaya müsait olmaları. 2- Efendimiz aleyhisselamın bazan, aynı konuda farklı şekillerde amel etmesi. 3- Hadislerin sıhhat dereceleri. 4- Âlimlerin anlayış ve idrak seviyelerinin farklı oluşu. 5- Âlimlerin Metod ve ölçülerinin farklı oluşu. 6- Arapça gramer ve belâgatinin çok teferruatlı olması. 7- Örf ve âdetlerin değişik olması.
Herkesin; âyet-i kerime ve hadis-i şeriflerin tamamını tarama; doğru olarak anlama, düzgün bir şekilde yorumlama ve ihtiyaç duyduğu hükümleri ortaya çıkarma güç ve kabiliyetine sahip olmadığı âşikârdır. İşte bu güç ve kabiliyete sahip olmayanların, bir müçtehidin mezhebine uymaları kaçınılmazdır. Ayrıca her müslümanın, bu hak mezheplerden birine tâbi olması; ibadetlerde, idarede, yargıda ve daha birçok alanda birlik ve bütünlüğün sağlanması için de gereklidir. Çünkü herkes bildiği ile amel etse; maazallah şahıslar kadar mezhebler ortaya çıkar. Bu durumda birlik, dirlik ve düzen diye bir şey kalmaz.
Mezheplerin meşruiyeti; kitap ve sünnetle sâbittir. Âyet-i kerimede buyuruldu ki: “Eğer bilmiyorsanız, zikir (Kur’ân) ehline sorun.” (Nahl 43) Hadis-i şeriflerde ise, şöyle buyuruluyor: “Şüphesiz âlimler, peygamberlerin vârisleridirler.” (Tirmizi 2682) “Hâkim hükmederken ictihad edip isabet ederse, iki sevap alır. Hükmederken ictihad edip hata ederse, bir sevap alır.” (Müslim 1716)
