Masalla gerçeği birleştiren roman Beyaz Gemi
(AHMET YASİN ALDI)
Yazılı edebiyatın temelinde efsaneler, masallar ve halk hikâyeleri bulunur. Halka ahlak eğitimi veren bu anlatılar sonraki yıllarda hikâyeciler ve romancılar tarafından işlenerek yeniden yazılır. Elbette bunu yapabilmek için insanı derin düşüncelere sevk eden büyük bir yazar olmak gerekir. İşte ancak o zaman masallar, insanı sarsar, onda acıma duygusunu ortaya çıkarır ve kötülüğü protesto etmeyi mümkün kılar. Ayrıca hayatta dışlanan, ezilen, hor görülen insanları kurtarmak için mücadele etme azmi meydana getirir.
Cengiz Aytmatov’un nerdeyse bütün eserlerinin temelinde Kırgız halkının masalları ve efsaneleri bulunur. Beyaz Gemi de bunlardan biridir. Roman, masalla gerçeği bir araya getirerek dönemin Rusya’sında yaşananları anlatmakta ve eleştirmektedir. Yazar romanında anlatmak istediklerini sembollerle de ortaya koymaktadır. Eserde hemen hemen her karakter bir şeyi temsil etmektedir. Romanın sonundaki açıklamalar yazarın karakterlerinin, sembollerinin ve dramatik anlatımının ne kadar ses getirdiğini göstermektedir.
Geçmiş ve Gelecek Arasında
Cengiz Aytmatov “Bütün var olanın anası” diye nitelendirdiği Geyik Ana ve onun efsanesi ile okurlarını bir kez daha büyülüyor. Roman geçmişi temsil eden dede ile geleceği yansıtan çocuk arasında dramatik bir ilişkiyi yansıtır. Çocuğun kötülüğü reddeden tavrı ile dedenin pasif iyiliği arasındaki çatışma romanı sürükler. Böylece insan duygu ve düşüncelerine kendine has yorumlar getirme imkânı elde eder.
Cengiz Aytmatov “İnsan çocuk yaşta iyiyi kötüyü görüyor.” der. Romanda adı hiç geçmeyen yedi sekiz yaşlarındaki çocuğun saf ve temiz dünyasından, hayatın acı ve çıplak gerçeğine uzanan bir eser ortaya koyar. Kitapta anlatılan çocuğun arkadaşları, çevresindeki taşlar, teleskobu ve çantasından ibarettir. Bu çocuk dedesinin anlattığı masallarla büyümektedir. Beyaz Gemi ile Aytmatov, ayrıntılı mekân tasvirleri ve gözlemleri ile tam bir romancı olduğunu bir kez daha kanıtlamıştır. Tüm bu özellikler sayesinde romanı biz de yaşarız. Çocuğun yaşadığı dramı etkileyici bir şekilde sunan Aytmatov anlatmak istediğini yüreğimize ilmek ilmek dokunmaktadır âdeta.
Aytmatov çocuğun bu dünyasından hayatın gerçeklerine uzanan bir roman kurgusu oluşturmayı başarmıştır. Çocuk, hayatın acı gerçeklerini tanıyor, zorluklarla karşılaşıyor, pek çok durumdan etkileniyor. Çocuğun dedesi Kıvrak Mümin ise boyun eğen Kırgız halkını temsil etmektedir. Annesi ve babası tarafından terk edilen torununa sahip çıkmaya çalışmaktadır. Ancak Rus hükûmetine benzetebileceğimiz Orozkul’a itaat edip, onun emirlerini yerine getirmeye çalışmasıyla pasif iyiliği temsil eder.
Çocuk Masalla Büyür
Roman aynı zamanda bizleri zulümden nefret etmeye davet ediyor. Orozkul’un Kıvrak Mümin’e karşı davranışlarını bu noktada anabiliriz. Yazar, okurlarını iyiliğe kötülükle değil, iyilikle cevap vermemizi ve en önemlisi de kendi vicdanımıza karşı sorumlu olduklarının bilincine varmaya çağırıyor. Hemen her akşam içen Orozkul, Kıvrak Mümin'in kızı Bekey ile evlidir ve çocukları olmadığı için karısına çok kötü davranır. Aralarında çıkan tartışmaların altında yatan da budur. Tabii bir de çocuğun üvey ninesi var onu da unutmamak gerekir. Nine, Rus-Kırgız toplumları arasındaki kopukluğu temsil eder.
Bazı yazarlar doğrudan bazıları dolaylı anlatırlar. Cengiz Aytmatov’un eserlerini etkileyici kılan husus çocukluk yıllarından gelen etkilerdir. Aytmatov, masal ve efsaneleri başka bir ifadeyle kültürel zenginliği çok başarılı bir şekilde romanlarına taşımıştır. Mesela Aytmatov, Dergâh dergisinde 1992 yılında yayımlanan röportajında, çocukluğunda ninesinden dinlediği masallardan çok etkilendiğini anlatır. Beyaz Gemi’de ise çocuk dedesinin masallarıyla büyür.
Beyaz Gemi, Cengiz Aytmatov’un, edebiyat âleminde geniş yankılar uyandıran, uzun yıllar tartışılan eserlerinden biridir. Kitabın isminde geçen beyaz kelimesi de unutulmamalı. Saflığı, özgürlüğü temsil eden bu kelime kitabın özetidir aslında…
YENİLERDEN....
— Mustafa Ruhi Şirin, Masal Atlası, Uçan At Yayınları, İstanbul.
Masalın çocuk ve yetişkin için anlamı nedir? Hayal okulu mudur masal? Çocuğun hayal eğitiminde masal niçin gereklidir?
— Ali İhsan Kolcu, Bozkırdaki Bilge: Cengiz Aytmatov, Salkımsöğüt Yayınları.
Cengiz Aytmatov, eserlerinin hemen hemen tamamında insanı kötü yanıyla yarattığı felaketleri ortadan kaldırmak için yine insanın iyi yanına, sağduyusuna dönmeyi telkin etmektedir.
— Peter Conrad, Mitomani, Koç Üniversitesi Yayınları.
Mitin insan toplumlarındaki yerini, bugün yaşamlarımızı sarsan siyasi, dini tartışmalarla ilişkisini çok farklı açılardan ele alan Mitomani, 21. yüzyılın mitolojilerini günümüz dinamiklerinin merceğinden yorumluyor.
