Dinle ey gönlü gönlüme uyan!..
Her gün bir yığın olumsuzlukla çalkalanan dünyanın en çok özlemini çektiği şey mutluluk. Mutluluk; aramakla bulunan somut bir nesne olsaydı, sonsuz miktarda olmasına rağmen yine de hiç kimseye yetmezdi.
Velev ki, yanılıp sorarsanız; Afrika'da, Arakan'da, Irak'ta, Filistin'de, Afganistan'da, Mısır'da, Libya'da, Yemen'de, Bahreyn'de, Cezayir'de, Ürdün'de ve Suriye'de yaşananlar cevap olarak yeter.
Çünkü sömürüye alışanlar doyumsuzlar, haklarına düşene asla razı olmazlar. Bu tatminsizliğin ve mutsuzluğun temel kaynağı; bilgisizlikten türemektedir. Bilgisiz insan hep hastalıklı olur; hastalık tedavi edilmezse insan ölür. Bilginin sonsuz ikliminde hayat sürenler; "ateş, düşman ve hastalık"ı asla küçümsemezler.
***
"Kut"a ulaşmak için yol haritasının birkaç durağında birlikte nefeslenelim isterseniz.
Dünyaya aldanma!..
"Bu kocakarı dünya vefasız ve dönektir. Bir bakarsın süslenmiş peşinden geliyor gibidir, bir de bakarsın görmezlikten gelir, yüz çevirir, naz u00fb tegafül eyler. Bu dünya malının dine karşı kini vardır; dünya malı elde edilince din ihmal edilir, iyi bak!.. "
Sakın utanma!..
"Bilginin kıymetini bilgeler bilir. Her işin uygun bir zamanı vardır, vakti geldi mi, kapalı kapılar açılır. Bir işte başarılı olmak istiyorsan sabır ve soğukkanlılıkla hareket et; acele ile yapılan işler pişmanlık doğurur. Dürüstlükle hizmet edenlerin ikbali yükselir."
Güneş gibi ol!..
"Güneş hiç küçülmez, hep aynıdır; parlaklığı hep aynıdır. Çünkü güneş doğup dünyayı aydınlatır ama kendisinden bir şey eksilmez."
Doğruluktan ayrılma!..
"İnsanlık, doğruluğun adıdır. Doğuştan kötü olanın iyileşmesine çare yoktur; o, dünya için bela, halk için felakettir. Kötü insan serbest kaldı mı, iyi ortadan kaybolur; iyiler hakim olursa her yerde, kötü ortadan kalkar."
Diline dikkat et!..
"Sana sorulmazsa söz söyleme! İki tür insan konuşamaz: Biri dilsizdir, diğeri bilgisiz! Bilgilinin sözü toprağa verilen su gibidir; sulanan topraktan türlü nimetler biter. Bilgisiz kimsenin gönlü ise çöl gibidir; ne ırmaklar doldurabilir, ne de ot biter. Vücudun nasibi ağızdan, ruhun nasibi kulaktan girer. Çok dinle, az konuş; akıl ile söyle, bilgiyle süsle!.."
Aciz olduğunu unutma!..
"Her doğan ölmeye, her yükselen düşmeye mahku00fbmdur. Dünya malı acı su gibidir; ne kadar içersen iç, susuzluğun geçmez. İbadette kusur etme. Şu beş şeyden uzak dur: Haram yeme, zulmetme, insan kanı dökme, düşmanlık besleme, kin gütme."
Üç şeyde direnme!..
"Sana bir kimsenin iyiliği dokunmuşsa bu emeği unutma. Şu üç şey insanlara faydalıdır: İyilik, haya ve doğruluk. Şu üç şey de insana zararlıdır: İnatçılık, yalancılık ve cimrilik; bunların da kaynağı bilgisizliktir. Kut, adeta göç atı gibidir, tevazuyla onu bağlamazsan göçer gider."
Ey halkına bey olanlar;
"Hükümdarı ayakta tutan vezir ve kumandandır. Birisi kalem tutar, diğeri kılıç. Bir memleketi kılıçla ele geçirmek mümkündür, fakat kalem olmayınca kimse onu elinde tutamaz. Kılıç kan damlatırsa ülkeler alır, kalem mürekkep damlatırsa altın gelir. Beyin zenginliğine lüzum yok, halk tok olmalıdır. Halk bozulursa beyler düzeltir; bey bozulursa kim düzeltsin!.."
Daima veren el ol!..
"Ziyafet verenler dört zümre olduğu gibi, ziyafete icabet edenler de dört sınıftır. Bir kısmı ziyafetlere gider, kendisi de başkalarına ziyafet verir. Bir kısım insan ise her ziyafete gider, yer içer; ama kendisi kimseyi çağırmaz. Bir kısım insan da ne ziyafete gider, ne başkasını çağırır; böyleleri ölü gibidir, onlarla oturup kalkma. Nihayet kimi insanlar ise davetlere gitmez, fakat kendisi hayvanlar keserek ziyafet verir. En iyisi bu sonuncusu gibi olmaktır."
Ölüme hazırlıklı ol!..
"Bu dünya tarladır; iyilik ekersen iyilik, kötülük ekersen kötülük biçersin. Heva ve nefis sana düşmandır; imkan bulursa senden intikamını alır. Heva ve nefis canlanırsa gönül ölür, gönül ölürse ibadetler terk edilir. Baht ve mutluluğun sarhoş ettiği kimse bir daha ayılamaz; ölüm yakalayıncaya kadar uyanmaz. Elini uzatıp gökteki yıldızları tutsan ve başın göğe değse, yine de sonunda yere gireceksin. Muhakkak ki, yatacağın asıl yer mezardır; orayı iyiliklerle süsle."
İnsanlar paranın kulu oldu!..
"Ey bilgin! Dikkat et, günümüzde işler büsbütün değişti. Bilgili hor görüldü, bir tarafa sinip kaldı. Hani harama haram diyenler, haramı terk edip helal yiyenler! İnsanlar paranın kulu oldu, para kimdeyse onun önünde eğildi. Gönüller katılaştı, diller yumuşadı; doğruluğun kendisi gitti, ancak kokusu kaldı. Hayat zorlaştı, endişe çoğaldı; hırs ve tamah arttı, huzur azaldı..."
***
Yukarıdaki ışık saçan tırnak içindeki muhteşem ifadeler bana değil, tam dokuz asır önce yaşayan ve bugüne dair tespitler yapan İslam edebiyatının ilk münevverlerinden Yusuf Has Hacib'e ait. Şair, bu düşüncelerini 18 ayda tamamladığı Kutadgu Bilig (Mutluluk Bilgisi) isimli eserinde serdetmiş.
Balasagunlu edip ve şair Yusuf tarafından (1068-1070) tarihleri arasında kaleme alınan Kutadgu Bilig, Karahanlı Devleti Hükümdarı Süleyman Arslan Han oğlu Hakan Tavgaç Buğra Kara Han Ebu Ali Hasan'a takdim edilir. Hükümdar, eseri çok beğenerek kendisine "has hacib" (Karahanlı Devleti'nde hacib; hükümdarların halkla ve diğer kesimlerle ilişkilerini düzenleyen görevlidir) unvanı verir.
Eserde, bilginin yüceliği ön plana çıkartılmış, dört kişinin münazara tarzındaki diyaloglarına yer verilmiş. Bu dört kişiye de, dört kavram yüklenmiş. Hükümdar Gündoğdu; doğru yasayı / adaleti, vezir Aydoldu; kut'u (baht ve mutluluğu), vezir Öğdülmüş; akıl ve zekayı, zahit Odgurmuş ise; akıbeti, yani dünyanın sonu ve ahireti temsil ediyor.
Kutadgu Bilig'in yapılan araştırmalar sonucu üç nüshasının olduğu tespit edilmiş. Bunlar Arap harfleriyle yazılı olan Fergana, yine Arap harflerinden müteşekkil Kahire ve Uygur harfleriyle yazılı olan Viyana nüshası. Bu nüshaların üçünün de tıpkıbasımı Türk Dil Kurumu tarafından 1942-1943 tarihleri arasında yayımlanmış. Türk dili araştırmaları için referans niteliği taşıyan Kutadgu Bilig, çok sade ve anlaşılır bir dille Alkım Yayınevi tarafından okuyucularıyla buluşturulmuş. Yayınevi, orijinal kaynağa ulaşmak isteyenler için Reşit Rahmeti Arat tercümesini de hatırlatmayı ihmal etmemiş.
SABRİ GÜLEKİN
