BATMAN HALK KÜLTÜRÜ

Batman denilince çoğumuzun aklına Türkiye’nin Petrol Başkenti gelmektedir. Petrol Başkenti algısı doğru olmasına rağmen Batman’la ilgili tek boyutlu bir algı oluşturduğu için bu tanımlama, eksik ve yetersiz kalmaktadır. Petrol Başkenti olmanın ötesinde Batman’ın zengin, dinamik ve köklü bir kültür, tarih ve medeniyet birikiminin sosyal merkezi olduğu gerçeğinin anlaşılması önemlidir. Göreve geldiği andan itibaren ortaya koyduğu akademik liderlikle Batman Üniversitesi’ne büyük sıçramalar yaptırtan rektör Prof.Dr. İdris Demir, hazırladığı kaynak çalışmayla Batman’ın kültürel ve sosyal yapısının fotoğrafını çeken antroplojik ve etnografik nitelikte Batman Halk Kültürü isimli eserin ortaya çıkmasına öncülük etmiştir (İ.Demir ve Z.G.D. Gültekin (Ed.), Batman Halk Kültürü, Batman: Batman Üniversitesi Yayınları, 2022).

İdris Demir hoca, Batman’ın kadim kültürünün, tarihinin ve toplumunun insanlıkla ve dünya ile bütünleşmesini şu çarpıcı ifadeyle ortaya koymaktadır: “Batman’ın sinesinde barındırdığı binlerce yıllık zengin kültürel varlığı, Anadolu mayasıyla harmanlamış, aynı kökten beslenip gürleşen yapraklarıyla ulu bir çınara dönüşmüştür.”

Rektör Demir’in ifadesiyle ulu çınara dönüşen Batman coğrafyasının tarihi Üst Paleolitik döneme kadar gitmekte ve bünyesinde kadim Mezopotamya’nın başkenti olan Hasankeyf’i barındırmaktadır. Hurrilere, Mitannilere, Asurlara, Urartulara ve Medlere ev sahipliği yapan Batman, tarih boyunca El-Cezire bölgesinin yıldız coğrafyası olmuştur. Batman’ın yıldızının parladığı an, Raman dağında 20 Nisan 1940 tarihinde petrolün bulunmasıdır. Bu tarihten itibaren İluh nahiyesinden dünya kenti olmaya giden süreçle Batman, modern tarihe muhteşem bir dönüş gerçekleştirerek küllerinden doğan Simurg kuşu gibi kendini yeniden yaratmıştır.

Antropolojik ve etnografik açıdan Batman kültürü, çok zengin bir insan laboratuarıdır. İnsanın doğumu, Batman kültüründe sıradışı nitelikte en özel olaydır. Batman kültürü, hamileliğin başından itibaren kadına maksimum düzeyde özen gösteren, kadına ve bebeğine en özel muameleyle yaklaşan incelik ve duyarlılıkla dolu geleneklerle ve ritüellerle doludur. Batman’daki halk inançlarının ve ritüellerinin ana amacı kadına ve çocuğa sadece güzeli göstermek, onları kötülüklerden ve çirkinliklerden korumaktır. Kadın ve çocuk etrafında güzeli inşa etmeyi amaçlayan doğum öncesi ve sonrası inançlar ve ritüeller, Batman halk kültürünün güzellik ve estetik etrafında örülmüş olduğunu göstermesi açısından önemlidir.

Kadın ve bebeğe özellikle ilk kırk günde özel bir özen gösterilmekte, bebeğin dişinin çıkması gibi fiziksel gelişiminden duyulan mutluluk danuk denilen kaynatılan buğdayla kutlanmakta ve bu buğday paylaşılmaktadır. Sünnet etrafında oluşturulan kirvelik kurumu, insanları akraba haline getirmekte ve bütünleştirmektedir. Batman halk kültürünü, doğumdan itibaren insanın fiziksel ve sosyal gelişiminin her adımını, bir sosyal bayram coşkusuyla kutlayan orijinal, çoğulcu ve yaratıcı ritüeller hazinesi olarak değerlendirebiliriz.

Batman kültüründe düğün ve evliliğin her aşaması inceliklerle dolu pratiklerden oluşmaktadır. Gelin eve adımını attığı andan itibaren damadın, damad ağacındaki asılı elmaları gelinin üzerine atması ve “Bu kadın artık benim evimin ortağıdır” demesi, Batman kültürünün kadın ve erkeği ortaklaştıran ve eşitleyen felsefesini göstermesi açısından anlamlıdır. Düğün ve evliliğin coşkusu, baştan sona çepik, delilo, govend, hurze, bablekan oyunlarıyla yaşanmaktadır.

Batman’da düğün sevinci ortak olarak paylaşıldığı gibi ölüm acısı da ortak olarak paylaşılmaktadır. Taziye ritüelleri dikkatle gerçekleştirilmekte, vefat edenin ailesine herkes maddi, manevi, dini, psikolojik ve sosyal açılardan destek olmak için seferber olmaktadır. Batman kültürü, ölüm olayında kimsenin kimseyi yalnız bırakmaması etrafında oluşan bir anlayış ve pratik ortaya koymaktadır.

Sahip olduğu ritüellerle ve inançlarla kendine özgü giyim, zaman, doğa ve hayvan anlayışına sahip olan Batman halk kültüründeki şu iki anlayış, doğaya, hayata ve suya duyulan derin sevgiyi ve saygıyı göstermektedir: ”Nisanda yağan bir damla yağmur, dünyaya bedeldir.” “Yılın en güzel gelini nisandır, bu yüzden üstüne gelin kabul etmez.”Tandır ekmeğiyle, Kutilk’iyle, Tırşik’iyle, Mumbar’ıyla, Mehir’iyle, Bastık/Şaran’ıyla, Şori’siyle Batman, petrol başkenti olmanın ötesinde gastronomi başkenti olmayı hak eden zengin bir mutfağa sahiptir. Ağrı ve Erciyes’i kıskandıran haşmetiyle efsanevi Mereto dağı, metafizik derinliğe sahip fiziksel güzelliğiyle bizi doğanın parçası olmaya davet etmektedir.

Halk inançlarıyla, dini hayatıyla, tarihiyle, doğasıyla, atasözleriyle, müzik ve dengbeşlik geleneğiyle, manileriyle, efsaneleriyle, menkıbeleriyle, masallarıyla (çirok), geleneksel tıbbıyla, folkloruyla ve edebiyatıyla Batman, insani çeşitlliliğin bütün renklerini içinde barındıran zengin bir kültüre sahiptir. Bir Batmanlının şu ifadesi, şehrin insani çeşitliliğini evrensel bir anlayışla ifade etmektedir: “Yeryüzü bir bahçe; biz hepimiz birer çiçeğiz her farklı çiçek bu bahçeye renk ve güzellik katar. Allah birliğimizi bozmasın.”Yeryüzü bahçesinin en güzel çiçek demetlerinden olan Batman kültürünü tanımamızı sağlayan zengin bir kaynakla bizi buluşturan Batman Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. İdris Demir ve ekibini kutluyor, bu öncü çalışmanın yapılacak yeni araştırmalara kaynaklık etmesini diliyorum.