Arap İslâm Bilimler Tarihi’nin(GAS) Doğuşu
Carl Brockelmann’ın Arap Edebiyatı Tarihi’nin eksiklikleri (GAL), Fuat Sezgin’e Arap İslâm Bilimler Tarihi’ni (GAS) yazdırmıştır. Sezgin, bu eseriyle dünya bilim tarihi paradigmasını değiştirmiştir. Dünyadaki 400.000’den fazla yazma eserin incelenmesinin bir ürünü olarak doğan eserle Sezgin, İslâm bilim tarihi sahasında dünyada bir otorite haline gelmiştir.
Eserin ortaya çıkmasıyla birlikte, Fuat Sezgin’in kitabı hakkında “öu kitabı bir Türk yazamaz!” gibi şaşkınlık ifadeleri söylenmeye başlar. Bu esnada Avrupalı oryantalistler benzer bir çalışma için harekete geçerler. Bu kapsamda 1950’li yıllarda büyük bir komisyon kurulur. Unesco’nun mali desteğiyle Brockelmann’ın eserinin tamamlanması görevi bu heyete verilir. Eserin basımını ise, Hollanda Leiden’den bir yayınevi (Brill) üstlenir.
Brockelmann’ın GAL isimli eserinin tamamlanması için, Alman ve İngilizlerden kurulan on kişilik bilim komisyonu, Fuat Sezgin’in çalışmalarını duyar ve kendisini dinlemek üzere davet eder. Sezgin’i âdeta imtihan eden bilim heyeti, ondan etkilenir, yine de önyargılar içerisinde “Müslüman, Türk birisi bu kitabı yazamaz” diye düşünerek çalışmalarına devam eder. Oryantalist Bernard Lewis’in Fuat Sezgin’e “Alman olmadığın için karşı çıkıyorlar” sözleri, bilim adamımızı daha azimli kılar.
Nihayet 1967 yılında, Arap İslâm Bilimler Tarihi eserinin birinci cildi yayımlanır. Eseri görüp inceleyen oryantalist ekip, kitabın basılmış
hâlini gördükten sonra bir toplantı daha yapıp, ‘bizim devam etmemize lüzum yok’ diyerek komisyonu lağvederler.
Alman bilim insanlardan Gerhard Anders, eserin başarısı karşısında hayranlık içerisinde şunları söylemeden edemez: “Şahsen onun kadar istikametli ve bütün hayatını sadece bilimsel çalışmaya adayan çok az kişi tanıyorum. Sezgin bu zor işi tek başına başardı. Sahip olduğu o kadar kapsamlı malzemeler vardı ki, Brockelman’ın sınırlarını aşmıştı. Birunî, Kindî, Fârâbî, İbn-i Sinâ gibi isimleri, Brockelmann gibi sadece bir yan konu olarak ele almayı uygun ve yeterli görmüyordu. Başta fen bilimleri olmak üzere bütün bilimleri belirli disiplinler altında ele almaya karar vermişti.”
On sekiz ciltlik bu eserin ele aldığı konu başlıkları oldukça zengin bir külliyat oluşturmaktadır: Kur’an ilimleri, hadis, tarih, fıkıh, kelâm, tasavvuf, şiir, tıp, eczacılık, zooloji, veterinerlik, simya, kimya, botanik, tarım, matematik, astronomi, astroloji, meteoroloji, lügat ilmi, gramer, edebiyat, fizik, teknoloji, coğrafya, felsefe, mantık, ahlâk ve siyaset.
Bilimler ile ilgili mukaddimelerle birlikte Sezgin, Antik çağın bilimler tarihinin öncü şahsiyetleri ve İslam bilimin saygın bilginleri üzerinde yoğunlaşır. Bilim tarihçisi kimliğiyle, modern araştırmalardan yararlanır. Bilinen ve mutlak sayılan düşüncelerinin bir kısmı, yerini bu eserle birlikte başka özgün fikirlere bırakır.
Fuat Sezgin, bilimler tarihinin yanında Arapça yazmalar külliyatının tam bir listesiyle birlikte, selefi Brockelmann’ın bıraktığı yerden devam eder. Onun çalışmalarını tamamlamış ve yeni eserleri/müelllifleri bilim dünyasına tanıtmıştır.
Eserdeki yöntem ve plan şöyle bir yol izlemektedir: “Önce o ilme ait tedvîn tarihi modern araştırmaların ışığında incelenmekte, ardından kronolojik esasa göre Emevî ve Abbâsî dönemi müellifleri ele alınmakta, daha sonra her birinin hal tercümesi verilip arkasından da ondan bahseden klasik ve modern kaynaklar belirtilmektedir. Müelliflere dair bu bölüm, gerektiği durumlarda hacimli bir monografiye dönüşmekte ve özellikle incelenen kişinin ilim tarihindeki yeri ve önemi aydınlatılmaktadır. Bunun arkasından eserlerine geçilerek bunların yeni bulunanlar da dâhil olmak üzere yazma nüshaları, şerhleri, muhtasarları verilip bu eserlere öteki klasik müelliflerce yapılan atıflar; yahut o eserlerden yapılan iktibaslar kaydedilmekte ve daha sonra eğer varsa modern neşirleri, tercümeleri ve haklarında yapılmış araştırmalar tanıtılmaktadır. Her cildin sonunda müellif ve eserlerin, ayrıca Grekçe ve Latince kaynaklarla çağdaş yazarların indeksi yer almaktadır. Bunlardan başka çeşitli ciltlerde Arapça yazmaların bulunduğu dünya kütüphaneleriyle bu kitaplara dair katalogların listesi de sunulmuştur.” (İsmail Baliç, “Geschıchte Des Arabıschen Schrıfıtums” mad., TDV İslam Ansiklopedisi, 14.cilt, İstanbul 1996)
Fuat Sezgin’in Almanca olarak yazdığı eser, Brill Yayınevi (Leiden) tarafından yayımlanmıştır. Arapça’ya tercüme edilen GAS, İslâm Bilimler Tarihi’nde bugüne kadar yapılmış en kapsamlı ve yetkin eserdir. Bu nadide eser, evrensel bir araştırma olarak tartışmasız şekilde bilim dünyasındaki yerini almıştır.
