Ahlak mı? Kültür mü?

İnsanın ahlaklı olması gerektiği konusunda geniş bir mutabakat olmasına rağmen, ahlakın kaynağının ne olduğu sorusu ise kadim bir tartışma konusudur. Ahlakın kaynağı tartışmasında kültür önemli bir yer tutmaktadır. Sosyal ve kültürel geleneklerin ve kurumların ahlakı yarattığı, kişinin neyi yapacağı ve neyi yapmayacağı konusunda kültürün belirleyici olduğu olduğu vurgulanmaktadır. Ahlakın kültüre göre değişmesi, ahlaki görecelilik olarak ifade edilmektedir. Ahlakın kültürden bağımsız olmayacağı ve kültürel geleneklerin ahlakı etkilediği inkar edilemez bir gerçekliktir. Kültür, ahlakı kolay bir şekilde etkilemesine ve şekillendirmesine rağmen, ahlakın kültürü etkilemesi ve şekillendirmesi çok kolay değildir. Her kültür, kendisine göre bir ahlak kurgulayabilmesine rağmen ahlak, her zaman kültür anlamına gelmemektedir. Sayısız kültür olmasına rağmen, tek bir insani ahlak vardır. Kültürler, ahlak adı altında her türlü yozluğu, çürümüşlüğü, yolsuzluğu, hukuksuzluğu ve kirliliği meşrulaştırabilir ve kurumsallaştırabilir. Ahlak üzerinde düşünmek, kültür üzerinde eleştirel düşünmeyi gerektirmektedir. Cicero’nun dediği gibi, “memleketler parasızlıktan değil, ahlaksızlıktan çökmektedir.” Ahlaksızlık, yoksulluk, yolsuzluk, sefalet, cehalet ve atalet demektir. Kültürün karanlık ve kirli tarafı sorgulanmadan ve aydınlığa kavuşturulamadan, ahlakın bireysel ve sosyal hayatın bütün alanlarında ete kemiğe bürünmesi mümkün değildir.

Sahici anlamda ahlaktan rahatsız olan karanlık ve yoz kişiler, kendilerinin ahlaksızlık yapma ve günah işleme şeklinde bir imtiyaza sahip olduklarını sanabilirler. Ahlakta istisna olmaz. Gücü, serveti ve makamı ne olursa olsun, hiç kimsenin ahlaka, hukuka ve maneviyata aykırı davranma şeklinde bir imtiyazı yoktur. Hiç kimsenin kötülük, suç ve günah işleme şeklinde bir hakkı veya ayrıcalığı olamaz. Kötülükleri, suçları ve günahları karanlıklarda, kıyılarda ve köşelerde işleyip, insanların önüne dürüstlük, maneviyat ve fedakarlık maskeleriyle çıkmak insanları ahlaklı yapmamaktadır.

Kültür, bütün doğruları, iyileri ve güzellikleri kendisinde bulunduran mutlak hakikati temsil eden bir gerçeklik değildir. Kültür, göreceli bir kurgudur. Kültür, homojen değildir. Kendi içinde sayısız farklılıkları barındıran kültürü, insanlar kendilerine göre kurgulamaktadır. İnsanların kültürel farklılıklarını tanımak ve insani çoğulculuğa saygı göstermek ahlaki bir gerekliliktir. İnsani farklılıkları tanımak ve saygı göstermek, kültürel bir görecelilik konusu değildir. İnsani farklılıklara saygı göstermek, kültürü aşan ahlaki bir zorunluluktur. İnsani farklılıklara saygı göstermek, insanın fıtratından kaynaklanan doğal bir ahlaktır. Başka insanları kendi kültürel kabullerimizle yargılayamayız. İnsanları kendi özgün kültürel farklılıkları içerisinde kabul etmeli ve saygı göstermeliyiz.

Ahlaklı toplum, kültüre, tarihe, geleneklere, inançlara ve güçlere teslim olmuş toplum değildir. Servet, şöhret ve güç uğruna ahlakı, eğitimi, dini, bilimi, felsefeyi ve sanatı araçsallaştıran ve değersizleştiren kişiler kirli ve yoz bir sistem ve statüko yaratmaktadırlar. Ahlakın toplumu ve kültürü şekillendirmesi ve etkilemesi için, felsefenin, bilimin, aklın, sanatın, maneviyatın ve eğitimin değerli ve faal olması lazımdır. Aklın, felsefenin, bilimin, düşüncenin, sanatın ve maneviyatın değerli ve işlevsel olmadığı yerlerde temiz bir kültürün ve toplumun oluşması mümkün değildir.

İnsanların sahip oldukları kültürel kalıplar çerçevesinde hareket etmeleri, ahlaklı davrandıkları anlamına gelmemektedir. Kültür, ahlakın bizzat kendisi demek değildir. Bir şeyin doğru olduğuna inanmak, o şeyin doğru olduğu anlamına gelmemektedir. Bir şeyin ahlaken meşru olduğuna inanmak, o şeyin ahlaki olduğu anlamına gelmemektedir. İnsanların gerçekte ne yaptıkları, ne yapmaları gerektiğiyle bir değildir. İnsanların çoğu zaman hayatlarında yaptıkları davranışlar, ilişkiler ve işler, ahlakla ve hukukla bağdaşmamaktadır. Ahlak, insanların nasıl davranmaları gerektiğiyle ilgilidir. Hırsızlık, yolsuzluk, cinayet, sahtekarlık ve iki yüzlülük gibi ahlaksızlıkların değişik kültürel söylemlerle meşru gösterilmesi ve karartılması mümkün olabilir. Ahlak, kültürel olarak meşrulaştırılabilen ve yaygınlaştırılan bütün çürümüşlüklerin hiçbir zaman olmaması gerektiği konusunda ısrarcı ve net bir duruş ortaya koymaktadır. Ahlaksızlık ve kültür biraraya gelebilir, ancak ahlaksızlık ve ahlakın biraraya gelmesi mümkün değildir, çünkü ahlaksızlık, kültürün değil, ahlakın ortadan kalkması anlamına gelmektedir.

Kölelik, cinsiyetçilik, hırsızlık, yolsuzluk, ırkçılık, ayrımcılık, sahtekarlık ve cinayet gibi suçlar ve kötülükler, her yerde ve her zaman ahlaksızlık ve hukuksuzluk demektir. Kültürel yapılar ve güçler, ahlaksızlığı değişik kurgular adına meşrulaştırabilir ve yüceltebilirler. Birey ve toplumun kirlerden, karanlıklardan ve kötlüklerden arınması için kültürü önemsemekle birlikte ahlakı önceleyen yeni bir yaklaşımı öne çıkarması gerekmektedir.