Mahtumkulu Firaki

TÜRKSOY, Türk Cumhuriyetlerinin 1991 yılında bağımsızlıklarını kazanması sonrasında gelişen süreçte Türkiye’nin girişimleriyle beş bağımsız Türk Cumhuriyetinin üyeliğiyle Rusya Federasyonu bünyesinde bulunan özerk statüdeki Türk Cumhuriyetlerinin de gözlemci üyeliğiyle ortaya çıkmış Türk dünyasının en önemli kültürel iş birliği örgütüdür.

2024 Yılı TÜRKSOY Tarafından Mahtumkulu Firaki Yılı Olarak İlan Edildi 2024 yılı Asya’nın büyük düşünürü, bilge şairi, büyük mutasavvıf Mahtumkulu Firaki’nin doğumunun 300. yıl dönümüne denk geliyor.

Bu kapsamda Türkmen şair Mahtumkulu’nun doğum yıl dönümü anısına 2024 yılında Türkmenistan başta olmak üzere Türk Dünyasının farklı yerlerinde anma programları düzenlenecek.

Kongre, sempozyum, çalıştay gibi farklı akademik etkinliklerin de 2024 yılı içerisinde Mahtumkulu anısına gerçekleştirilmesi bekleniyor.

1991 yılında bağımsızlığına kavuşmuş olan Türkmenistan, Oğuz Türklüğünün günümüzdeki temsilcilerinden biridir. Dede Korkut gibi bir bilgesi, Büyük Selçuklu gibi bir devlet yönetimi geçmişi, Mahtumkulu gibi büyük bir şairi, Göktepe gibi kahramanca bir direnişi ile meşhur olan Türkmenistan zengin bir kültürel mirasa sahiptir.

Bu kültürün içerisinde yetişmiş çok sayıda bilge yer almaktadır. Bunların birisi olan Mahtumkulu Firaği 1724 yılında günümüz İran’ının Gülistan Vilayetinin Günbed-i Kavus şehrinin Etrek Nehri boyundaki Hacı Kavuşan köyünde dünyaya gelmiştir.

Esas adı Mahtumkulu olan şair ilerleyen dönemde şiirlerinde çoğunlukla Mahtumkulu adını kullanmasının yanı sıra bazen de Firaki (Firaği) mahlasını kullanmış olduğu için ismi Mahtumkulu Firaki olarak anılmıştır. Mahtumkulu Firaği’nin ailesi Oğuzların Göklen boyunun Gerkez kabilesindendir. Türkmen klasik edebiyatının başlangıç noktası sayılan Mahtumkulu’nun babası saygın ve bilge bir kişi olan Devlet Mehmet Azadi’dir.

Bu bağlamda bir yörük çadırından iki ünlü şair çıkması Türkmen obalarının söz sanatları ve edebiyat alanında sahip oldukları gelişmişliğin göstergelerdendir. Mahtumkulu bir şiirinde boyunu, yurdunu ve adını şöyle söylemektedir:

“Bilmeyen, soranlara söyleyin bu garip adımız

Aslı Gerkez, yurdu Etrek, adı Mahtumkulu’dur.”

Mahtumkulu Firaki obasında başlamış olduğu eğitimine daha sonra Lebap vilayetinin Halaç ilçesinin (günümüzde) Esenmenli Kasabasında bulunan Kızılayak Obası’ndaki İdris Baba Medresesi’nde devam etmiştir. Mahtumkulu tekâmül eğitimi için 1757 yılında Buhara’daki Kükeltaş/Gögeltaş (Sütkardeş) Medresesi’ne gitmiştir. Burada Sibiryalı bir Türkmen olan Nuri Kazım bin Bahir ile tanışırlar ve birlikte Afganistan ve Hindistan’a yolculuk yaparlar.

Daha sonra o dönemde önemli bir ilim merkezi olan Harezm’in merkezi Hive şehrine giderler. Hive’nin en meşhur medresesi olan Şirgazi Medresesi’nde üç yıl hem öğrenci hem de öğretici olarak ilimle meşgul olur. Mahtumkulu’nun Şirgazi Medresesi’nden ayrılırken yazdığı şu mısralar Onun eğitim aldığı ilim yuvasına olan ahde vefasının göstergesidir ve bu yönüyle günümüzde eğitim diplomasisi olarak isimlendirilen kavramın üç asır öncesinde Türkistan’daki uygulamasının örneğidir.

Mekân tutup, üç yıl yedim tuzunu,

Gider oldum, hoşça kal, güzel Şirgazi,

Geçirdim kışını, nevruz yazını,

Gider oldum, hoşça kal, güzel Şirgazi.

Duygu ve düşüncelerini Türkmen dilinin estetik imkânlarından yararlanarak etkili bir şekilde dile getiren usta bir şair Mahtumlulu özelde Türkmenler genelde ise bütün Türkler için önemli bir şahsiyettir. Mahtumkulu, Çağatay Türkçesi ile yazdığı şiirlerde Türkmen Türkçesine de yer vererek Türkmencenin yazı dili haline gelmesine öncülük etmiştir.

Mahtumkulu’nun şiirlerinde Türkiye ve Türk dünyası şiirinin hemen her rengini, her tonunu, her çizgisini, her anlayış ve zevkini görmek mümkündür. Mahtumkulu’nun şiirlerinde, Hoca Ahmet Yesevi’nin, Yunus Emre’nin, Ali Şir Nevai’nin, Fuzuli’nin,

Nefi’nin, Karacaoğlan’ın, Köroğlu’nun ve daha birçok şairin edebi ruhuyla karşılaşırız. Dolayısıyla onun her tür şiirinde edebi metnin estetiğini ve şiirselliğinin büyüleyen güzelliğini görebiliriz. Mahtumkulu’nun şiir yazını bütün hâlinde ele alındığında Türk

edebiyatının, Türk şiirinin içerik, konu ve şekil özelliklerini yansıtan bir kimliğe sahiptir.

Mahtumkulu, Türkmen birliğinin, Türkmen ulusal kimliğinin ve bağımsızlığının fikri alt yapısını oluşturan saygın bir aydın, yol gösterici ve bilge kişidir. Mahtumkulu, Türkmenlerin ve Asya’daki diğer Türk boylarının sıkıntı içinde oldukları bir dönemde

yaşamıştır. Bu dönemde Türkistan’da merkezi bir Türk yönetimi yoktu. Gaznelilerin, Büyük Selçukluların, Harezm Şahlarının, Timur İmparatorluğu’nun, Şeybani Hanlığı’nın, Babür İmparatorluğu’nun yerinde yeller esiyordu.

Onların yerine hanlıklar, boylar ve aşiretler şeklinde bir örgütlenme vardır. Bu dağınıklığın hem devlet yönetimi hem de kültürel anlamda tehlikeli olduğunu gören Mahtumkulu başta Türkmenler olmak üzere Türk

halklarına birlik çağrısında bulunmuştur. Bu bakımdan Mahtumkulu’nun kendisinden sonraki dönemde kuzeyden Rus, güneyden İngiliz, doğudan Çin işgalinin geleceğini önceden gördüğünü söyleyebiliriz.

Mahtumkulu bir şair, bir fikir adamı ve bir bilge kişidir ancak o, daima bir kişiden, bir şairden, bir bilgeden fazlasıdır. Onun şiirlerini siyaset bilimi başta olmak üzere farklı disiplinlerin bakış açısıyla da irdelemek gerekmektedir. Sadece Türkmenistan’da değil diğer Türk Cumhuriyetleri’nde de Mahtumkulu önemli bir şairdir.

Örneğin Özbekistan’da Emir Alişir Nevai’den sonra en çok Mahtumkulu Firaği’nin şiirleri bilinmektedir.

Mahtumkulu’na bu kadar değer verilmesinde onun fikirlerinin ve Türkmenlere ve diğer Türkistan Türklerine kazandırdığı birlik olma ruhunun önemli etkisi vardır. Dolayısıyla bu Türkmen bilgenin şiirlerinin ortaya koyduğu mefkûre -1783 yılındaki- vefatından yaklaşık iki asır sonra Türkmenistan’ın 1991 yılında bağımsızlığının ilanında etkili olmuştur. Son olarak 2009 yılında Türk Keneşi’nin (Türk Devletleri Teşkilatı) vücut bulmasının ilham kaynaklarından birisinin Mahtumkulu’nun şiirleri olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Buran, A. (2023). Sözü Kanatlandıran Şair Mahtumkulu, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.

Morkoç, Ayvaz (2020), Türkmen Edebiyatında Hikaye, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,

Cilt 13, Sayı 73, ss. 156–175.

Dr. Ahmet Akalın

RTÜK Üst Kurul Uzmanı